Autor: Mauricio Rodríguez Medrano Traducido al aimara por Calixta Choque Churata
Chhaqhat cuerpunaka
1.
Nayraqata, chhijllma ma jiwayata kawkiritix jan jichhakikpanti. Kunaki, niya tumpaki uñjatapa Unitel jan ukasti Red Uno jan ukasti RTP ukanakampi. Ch’amaptayatäwa Kunarsatix amayuta jan suma amtasïta jupatuqi. Ukatxa, Shan ukaru jiskt’ma khithitix uñacht’ayayatma, mä video, qhipha pä mar pasatana. Uka jaqi kharinuqiri jiwayatanakaparu. Jupax ukham jiwayatanakampi llakisina. Ukatxa sapa arumanakaw jan wali samkanakampixäna. Arsutmawa samkatapa chhaqhat warminakampi altiplanuna ukhamaraki fronteranakana. Mä crónicwa qilqaskta satäwa, mä convocatoriataki titulata cronicanakakata sinti wilaka. Nayraqataxa, qhulunïwa kunatix janiw ist’kayatati juparu. Kimsa tunka kimsaqalqu maranïtwa satawa, juk’a urunaka jak’achkipäna phuqhañataki kimsa tunka llatunkani maranïru, ukatxa yatiñ muntaxa juma pachpa wali suma qilqiritäma wila crónica, niyasa sapakutipiniwa cultura página uksa periodistataxa. Arsutäwa reseñanaka luratama uka libronakata ukhamaraki películanakata kawkirinaktix jani khithisa ullkanäti, libronaksa pelikulanaksa. Chiqapuni, janiraki jumana reseñamsa. Mä kunarsata, jupax mayjt’aniwa, ukatxa janiw ukhamaru amtirjakanïti. Ukatxa jutanïwa mä utjiri. Amtayatawa uka videox t’aqxataw kimsa chaqaru. Uka Tik Tok ukatawa satäwa. Uka sirikäxa Loguendon kunkapawa. Ukatxa uñstanäwa Perdont’ita mä phisinakan memepa. Ukatxa misturakinäwa título “ukhampuni”, Harry Potter ukan tipologíapampi. Shan jupax satmäwa uka pachanxa janiw uk munkayatäti. Jichhaxa yaqhawa satäwa. Qhananchatäwa juman suma amtamatäpa, kunamatix Rockyx kutkatäna Ivan Gragoru. Jupax satmäwa sinti juk’ampitawa. Wasitat säni: JU-K’AM-PI-TA-WA. Wasitatwa amtayatma khä pachana ikhatama janir tukuskipana nayrir chaqa. Ukatxa, qunqur killt’ata jupan nayraqatapana. Qhumantatawa jupan kayunakaparu. Jamp’att’atawa kayunakapa. Satawa lurawa kuntix mayitata. Satmawa: “Betty uñjañäni”. Taqi kuna ukak jani satawa. Satmawa: “Betty jan ukasti gavilananakan pasionapa”. Satawa janiw ancha jatupakti. Ukat janiw thaqxanïti uka video. Ukawa juman qalltamäni.
2.
Jaytma. Uñjma juman Instagram pirqapa celularamata. Uñakipma uka @mokosakura cocina asiática. Yatiqma luraña Tempura-Ramen-Soba-Udon-Takoyaki. Qilqaqma mä Luis Miguelan tapan cuadernoru: ¿kuna tuqsa qiltä? ¿kunamsa qalltiristä?”. Sha janiw tantiykatmati. Chiqapuni, kulirataskanïwa. Uñjma videonaka Bolivian jiwarayatanaka. Ullma noticianaka uka trata ukat trático jaqinakata. Jiqhatma mä DVD colección Telepolicial uka Marketplace ukana. Juk’ampi nayra programanakana, jiqhatatawa, uñjataw maynin grabatapa mä tama jaqinakaru khithinakatix lawampi jawq’xapxana mä poster chinkatata jaqiru. Kerosene ukampiw ch’axch’ukipapxi. Cuerpupaxa janana usuchjatanakanïwa niyasa lakanakakaspa ukhama. Ist’atawa chacharu niyasa larkaspa tumpitata ukhama, ukat juk’ampi, juk’ampi. Chiqapuni wararinakanïwa jan ukasti ayqunaka kunarsatix nina nakhaxa katuntaski. Ikxatawa televisionasa naktäta. Uka samkaman uñjasitawa thaqhasisa uka kharinuqirikan ajanupa, periódico noticianakana, ukat Extra jan ukasti Gente ukana. Nayranakapa. Lakapa. Amparanakapa, inakipininïwa. Qilt’ma: “chhaqhañakaw suma yatichirïxa”. Mä jutirinxa juman mantramanïwa. Jutir simananakanxa, jilayasitäwa sunkhama niyasa mä jan irnaqañani periodistakasma ukhama jan ukasti freelance uñtata. Saratäwa feria 16 de julioru, ukat Riel uksjana, plaza Ballivián jak’jana, uñachayapxatmawa pirata películanaka snuff. Sapxatmawa jiwayatanakata, jawq’xatanaka, jakañ wira apaqasiñanaka, necrofilia ukat filmata infanticidionaka Boliviana. Ukat phuqhat comboxa, uka mä VCD caníbal Holocausto ukampi jan ukasti jiwat ajanunak chhijllkaña. Amuyma: “Jichha arumax janiw ikiñ atkäti”. Armituwa saniwa Sha jupaxa. Mä juk’a pachakinïwa satäwa, ukatxa yatxtawa jan ukhamatäpa. Qilqañax jumataki niya jiwatat jakañawa. Juman chhaqtañäma. Ukampinsa jumar katuqt’iri. Uka semanan viernesax saratäwa UMSA Monoblok ukaru. Uka uruwa jist’antasïni Oscar Heredia jupan rector campañapaxa. Hemerotecaxa jist’antatanïwa. Ukatxa, mantatäwa mä “cueva de Chun Li” sat internetaru. Coreanunaka duñupaxa aruntapxatmäwa juk’a español arunaka yatitapampi: “yuspagara alasitamata, cabrón” jan ukasti “jank’akiw kutinita, cabrón”. Qunt’asitawa mä minibusan askicht’ata asientuparu niyasa gamer sillakaspa ukhama. Juma jak’ankanïwa azulat uniformeni colegionkiri waynitunaka anatapxanïw LOL. Uka maya qunuñanakana, uthanïwa tawaqitanaka jisk’a faldas tableadas isthapt’atanaka, uñapxanïwa K-pop. BLACKPINK videonaka. Stray Kids. Red Velvet. Qilqma uka Googlena: “kharirpayiri”. Mistutmawa mä jayani periódico noticia El Deber ukana, mä jiwayiri Rubén Omar Centellas Quevedo sata. Ullataw ukham jan walixa pasawiyatapa Santa Cruz ciudadana, 2004 marana. Qilqt’ataw cuadernumaru: “Akax yaqha kharirpayiriwa”. Ukatxa ullarakitäwa, uka mara octubrenxa, mä jugo alxirixa jiqhatiwa mä esquinana mä cuerpo Nicanor Salvatierra. Cuerpuxa, jan amparanakani, jan cayunakani, jan p’iqini profesora Carmen Rosa Peña Villagómez jupankirinäwa. Jiskt’asitäwa kuna materianaksa churiripachana. Qilqaqatawa: “¿Casaratanatï? ¿Familianinatï? ¿k’uchikinatï?”. Ullatawa, uka alxirixa churatpawa ukhama pasata policiaru. Niya juk’ampjaru, purinïwa mä camionetaxa, ukat mä policiakaxa jiskt’anäwa alxiriru khithipachasa ukham luririxä. Alxirixa kallachinapakwa k’umt’ana. Amuyt’asma uka alxiriru polerapasa jump’impi ch’axch’utaru. Q’aspapasa q’añu. Ajanupasa t’irjata viruelampi jan ukasti puchichimpi. Nayraqata k’achinakapaxa cariada. Chhichhillankhanakaxa jupa tuqina. Mayni policiaxa sanäwa “niyasa coto phuqhantatakaspa jiphillanakampi ukhamawa” sanawa uñjasa uka Carmen Rosan mutupa. Ukatxa jist’antanäwa alxiriru, khithitix kimsa qalqu horanaka celda judicialankäna, niya mistuñapkama jan uthipana kuna pruebanakasa. Noticiax saraskakinäwa uka Rubén Omar Centellas Quevedo jist’antatapampi, kunarsatix jiqhatapxäna heladerapana Carmen Rosana p’iqipa uskuntata mä ch’iyara plástico bolsana. Qilqatawa: “Janit khithis mukt’käna ñusantat jiq’ï?”. Jiskt’asma kunamsa policiaxa jiqhatäna uka kharirpayirirü. Uñjma mä video You Tube ukana, kawkintix Ángel Álvarez fiscalax arsuna jawsayatapa Centellaru niya tantiyasa secuestratapata. Qilqma: “Cobre thaqhasisaw saräna ukatxa jiqhatanäwa quri”. Ukatxa ullatawa yaqha noticiana, Centellaxa condenatawa carcelaru 30 maranakaru jan indulto derechoni. Ukatxa 2005, Cetellampi ukat juk’ampi 27 delincuentinakax katuntapxanäwa polician camionapa, aparapxanäwa armanakapa pusi guardiaru ukatxa tinkuyapxäna Palmasola penalan punkupa uka autumpi. Uka anqaxanxa lunthatapxanäwa juk’ampi vehículonaka ukat atipawixapxäna. Policianakaru disparapxanäwa. Ukhamaraki jaqinakaru. Ullatawa, wasitata katuntata Centellaru, ukatxa ukataqi chhijupana apataxanäwa Chonchocoro Penalaru, uka Viachana. Jan siskanïti kuna lantsa noticiana apataxaniwa mawk’a pachana Sampedro Penalaru ukatxa, juk’ampi phaxsinakanxa ukhamakipinixiwa. Amayma janiw kuna wiñayasa uthiti Boliviana. Ukatxa niya tunka suxtäni marakipana, mä jueza Alcón apellidunïka churanäwa detención domiciliaria uka Centellaru. Aka qhipha yatika, katuntma mä jiqhatjama. Uthiwa mä jisk’a sarañapa uka corrupto juezana. Ullma ukhamarakwa apsüna mä feminicidaru ukampinsa jilpach violadoraru, condenataru 30 mararu La Paz ciudadana. Uñjma fotografianakapa uka Googlena. Apiwa jan uñjirin gafapa. Amparanakpaxa enmanillatawa. Walikiwa. Jan thuqtaskirïki. Amuyma niyasa jupaxa mä metaforakaspa jiwasana justiciana, ukhamawa.
3
Mawk’a samart’am. Jiskt’asma kunarsasa uka Código Penal turkakiptasi. Uskuntma mä machaqa jaqi khithitix abogado penalistapa jan ukasti ma yatiqiri UMSAn Derecho khithitix yati latín jan ukasti jiwat aru. Uruchipaya. Yuracaré. Takana. Walispawa mä kuna ch’axwanispaxa, ukatxa jan kunsa ukhamaptayamti. Periodismoxa irnaqiwa chiqapampi. Wasitat aytasma kunarsatix ficción qilqañ munkata ukarsa. Inasa, luram mä wakt’ata ukhamarjamañapanaka: 1. Simba-Scar. 2. Luke Skywalker-Darth Vader. 3. Ed ukat Lrraine Warren-Supaya Valak. Mistu mantam uka Yanacocha Buffetenaka arsusiñataki mayni kuna abogadumpi. Ukhamaraki uka Ceja Altunkirinakampisa jan ukasti Cruce Viachankirinakampisa. Niya taqpach abogadonakawa jani munanïti jumampi aruskipaña, ukatxa jani ukhamakimti janiraki jaytamti. Ist’ma The Final Countdown, kunarsatix mistuwiyata uka pasarelama mantañataki calle 2. Apaqasma mä volante imprimita pä colorampi, David castron fotopampi. Qilqt’atawa jach’a letranakani utjatma CASTRO & ASOCIADOS ukhamaraki AMPLIFICACIÓN PARA TODA CLASE DE EVENTOS. Qilqt’ma uka jiqhatañ jakhuña. Ist’anitmawa mä lankhu kunkani jaqi. Jiskt’am kawkinkisa oficinapaxa. Uka kunkaxa satmawa sapa jiskt’awa pagaña. Satawa ñakakiwa phisqha tunka bolivianunita. Satmawa: “Aruskipañaniwa in situ”, ukatxa churatmawa kawkhanti jiqhataski bufetepaxa uka chaqa. Figueroa calle, Galería Señor de Mayo. Bufetexa mä edificionkaniwa khawkintix galerían mirqi isinakax alxasi. Uka qhipha patana, kawkhantix utjasi mä sala cine pornompi. Ex cine Murillo. Ex cine Papillón. Ullatawa cartelerapa 3×1 uka k’ajkir letranakapampi: PAPRIKA-SUCIAS-Y-DUCHADAS-TABOO. Wasitata jawsata uka jakhuñaru. uka kunkaxa satmäwa oficinaxa kimsir pisonkiwa. Saratawa uka rosado pintat oficinakaru. Katuqatmawa mä ch’iyar camisan añuntasita jaqi, botont’asita mutukama. Isthapisitanïwa mä philla beige traje. Quri anillunaka uskuntasitanïwa paypach amparapana. Amuyatäwa mä proxenetakaspas ukhama. Jist’atawa janiti parlki latín, ukhamata jan asxarañataki. Akhamata, Amoto quaeramus serie ludo, suma Horacio. Uka jaqix uñkatatmawa Poker Face uñnaqapampi. Abogadotwa, janiw lingüistakti satmawa. Ukatxa, lurasktwa mä investigación Reforma Código penalataki, satawa. Satmawa, taqi uka reformanakaxa luratanäwa Banzer. Abusus non tollit usum. Jiskt’atawa walikispati grabaña uka entrevista jan ukasti qilqaqaña. Satmawa, walikispawa qilqaqaña jan aytasa sutixaxa. Qalltasma nayraqata jiskt’a cuadernoman qilqt’atampi: “Kuna reformanakasa lurasiwiyana Banzer gobiernunä?”. qhananchatmawa abogadoxa, Banzer jupaw uskuwiyi Código Penal dictaduraparu. Wasitatwa uskuna pena capital mä qhawqha delitunakataki, satmäwa. Qilqaqma ukat jiskt’añataki: “Kawkir delitunakatakï?”. Satmawa, Melquiades Suxo Quispe jupawa qhipha jiwañaru condenataxa. Ukatxa ullatawa mä Facebook uñachaya uka jaqixa violatapawa, ukampinsa jawqxatapawa ukatxa jiwayatapa mä pusi marani imillitaru. Luratapawa 1972. Abogadoxa satmawa, reformaxa lurasinäwa marzo 1973. Jiqhatma mä cronicaru uñtata uka qhipha jiwaru condenataru Boliviana. Ullatawa, Melquiades Suxo Quispe irnaqanäwa ch’alla apnaqiri khaya Chuquiyaguilluna. Niya 54 maraninäwa. Ullatawa, uka wawana cuerpupaxa, María Cristina sutininäwa, jiqhatatanäwa ex tranca Qala jawira jak’ana. Mä noticianxa, mä forencexa, Emilio Guachalla sata, luranäwa necropsia ukata yatiyanawa judicial autoridadanakaru, uka wawaxa jiwatapawa mä traumatismo jilt’ata crónico shock ukampi. Qilqaqma: “qhananäti uka ch’itaqatanakax hebillanakampi correanakampï jan ukasti achuqatanaka mayja k’achinakampi uka cuerpupanä”. Abogadux satmäwa uka Melquiades Suxo Quispe fusilt’atawa jiqhatasi agosto 1973. Quid pro quo. Mä blog ukana, jiqhatatawa yaqha arunaka uka Melqueadezan Suxo Quispen jiwayatapata. Nayraqata ullatawa mä epígrafe Jorge Luis Borges jupan kuñtupata: “janiw mayakxa, taqi ukanaka siskana tradicionaxa Judas Iscariote tuqita k’arinäwa (De Quincey 1857)”. Uka qilqatana, mä periodistawa jiqhatani Xuxon phuchhaparu mä adobe utana, Viachana. Amparanakana artritis ukaninïwa. Mä catarata nayrapana ch’iqa nayrapana. Mayiniwa sutipa jäni arsutapa. Phuchhapaxa sanïwa mä inquilinuwa violatapa uka imillitaru. Ullatawa uka Melquiades Suxo Quispina wawanakapaxa amanuta ikiyatapxanäwa jiwatanakampi uka morgue Hospital de clínicas, kunarsatix mä para militaranaka muwjapxan tataparu. Ukatxa qatatipxanäwa Suxoru Dirección de Orden Político celdaparu, jichha Gobernacionaki ukana. Ullatawa uka Melquiades Suxo Quisperu amanuta firmayatanäwa papelanaka kawkintixa iyaw sana taqi juchanakaparu. Qilt’ma, “jan qilqañ yatirinäwa”. Ukatxa ullarakitawa jan sayt’ayasiri ukham certificatanäwa. Uka jiwayañäki uka urupanxa umantanäwa singani marca Tres Estrellas. Phuchhapaxa sanïwa tataxaxa mä chivo expiatoriowa. Fusilt’apxiwa phisqha guerra proyectilampi ukampinsa phisqha fogueompi. Balanakax p’iqi tarankanäwa, ukatxa mutuna. Ukatxa mä comandantiwa churäna mä yuspagarata tiro p’iqiparu, ukat Melquiadesa wila sarayana lakapata ukataqi liqintata. Ukuruxa ukhamarakwa imantatana jiwayapxäna mä phisqhanïru. López Carlos Alonso. Plaza Astrona Cancio. Medrano Amita Basilio. Ortega Hinojosa Enrique. Rutilo Artes Graciela. Historia vitae magistra. Abogaduxa satmäwa uka Banzer pachanxa wasitatwa apnuqasxi uka jiwayañ penaxa uka jiwayaña delitonakataki, parricidio, ukhamaraki Patriar traicionañana, terrorism ukat querrilla lurañanaka. Qilqaqma: “Homo homini lupus”.
4
Wasita ullata Truman Capote. Norman Mailer. Tom Wolfe. Gay Talese. Ryszard Kapuściński. Militantixma uka Rodolfo Walsh. Apaqma mä pirata páginäta Joe Sacco jupan comics uka Franja de Gasa tuqi, jan ukasti Guerra de Bosnia. Imprimitawa uka Chun Li cuevapana tunka centavorkama sapa laphi. Mayisitawa perduna Shan ukata. Bethy uñjaxa satawa kunarsatix contratapxäni Magis TV uka phaxsi tukuyana. Jupax uñjatmawa uka llakit ajanupampi. Luranïwa mä pucherito lakapampi. Satawa yanapt’amäwa juman aimar clasemana. Shan ukax qalltanïw jachaña. Ukhamarakiw mayitma perdona. Satmawa jan lurañ munasawa p’amp’achatäta uka caché Tik Tok jupankirikata. Arsunïwa: ¡TAQ-PA-CHA- CA-CHÉ! Satäwa janiw kunakïsa. Sumanchakitawa, inasa juma manqhina llakitasksta. Qhumantma ch’amampi ukatxa jamp’atma. Amtasma uka Titanic awichuta: “Jichhax p’iqixanakwa utji”. Ukatxa, suyt’ma pasañapa mä qhawqha uru. Jist’antma nayranakama ukatxa amuyma taqi thakhi saratama. Sarma Shampi Cinematecaru. Invit’ma. Alma entradanaka uka Monsterataki. Uka pasatatxa, qilqaqma uka cuadernumaru: “Hirokazu Koreeda senpai”. Rayt’ma uka palabra “senpai”. Qilqma: “Nayaxa kōhai ukakisktwa”. Uñjam calendariomana uka fecha jist’antaxa convocatoriatakix jak’awa. Ukatxa instalma Tik Tok celularmaru janïra jaytkasïna. Ukatxa, qilqma uka thaqhañapana: “jiwayir kharinuqiri La Paz ciudadana”. Jiqhatatawa mä video payar t’aqxata Clemente Nestor Choque Condori sutini jaqita. Qilqaqma: “Jaqixa niya mä jan wali chansawa”. Mä presentadoraxa sanïwa akaxa pasawiyiwa abril 2015, uka Garita de Lima ukana, niya mä alwakipana. Yatxatma juk’ampi. Mä noticiana periódico extrana, ullatawa mä jaqi mantatapa uka Reten Policialaru Garita Lima palzuelana wilarara ajanumpi. Uñjatäwa mä calendario 2015. Amuyasitawa ukaxa pasatapa Resurrección Domingona. Ullatawa jaqixa imantasitapa chikata ajanupa chaquetapampi. Ukhamarakiwa wilararäna ukatx jiq’inaw chhuxaru. Presentadoraxa sanïwa maya policía turnu luririxa mayinäwa uka venda apaqasiñapa. Mayni policiaxa sanäwa mä jinchuwa jan utjkiti. Amtatäwa capítulo 18, versículo 10, según san Juan: “Simón Pedro apsunäwa espadapa ukatxa khuchhuqanäwa kupi jinchupa uka Maloru, jilir irpiri sacerdotena maya sirvientipanawa”. Inasa amuychita mä religioso jucha. Ullatawa, sanäwa jaqixa uka pandilleronakawa uk luri. Policiaxa jiskt’anäwa violapxiti janïcha kawkir paqalqu p’iyaparu. Chachax sanäwa: “janiwa”. Presentadoraxa sanäwa uka policianakaxa thaqsupxanäwa uka chaqanaka Patrulla Yanapiri (PAC). Jiqhatapxanäwa mä tamaru pä jacha jaqiru ukatxa kimsa lluqallanakaru, umaskiri alcohola mä PET botellanakana. Yaqha noticiana, ullatawa uka tamaxa katuntatawa Nataniel Aguirre ukat Juan Granier, kawkhantix utji niya docena localanaka uka Gran Poder comparsa fiestanakataki jan ukati prestenakataki bodanakataki jan ukasti graduaciones jan ukasti Cabos de año. Policía denuncia katuqirikax mayinäwa uka azul polerani waynaru jist’arpa uka bolsopa. Nayraqataxa waynaxa janiw munkanti. Ukachaqanwa tukusi videona nayrir t’aqakaxa. Payir t’aqaka jiqhatatawa yaqha Tik Tok cuentana. Uka videona yaqha presentadoraxa sanïwa uka waynaxa jist’ariwa uka bolsa ñakaki. Ch’axwasisa jan ukasti risasa mä jan uñjañaru sarnaqiriru uka avenidana uka alwa chaqana. Ukat policiaxa uñjäna mä p’iqi, mä amparanaka uskuntata ch’iyar plásticona. Jiskt’anäwa: “¿Ma maniquítï? ¿Mä anataña phussüña asuwawatï?. Presentadoraxa sanïwa katuntapxiwa niyaki uka waynanak tamaru. P’iqimpi ukat amparanakampixa David Zambrana Gutiérrez jupankanäwa. Choquexa invitatpawa alcohol umañaru uka delicias zona utapana. Ukatxa mä achampiw thuqxatatayna. Necropsiana, uñjapxanäwa Zambranaxa amayusitpawa kunarsatix kunkapa apaqatakäna. Qilqaqma mä niya kikpa Clemente Choque Condoriru. Qalltma profesionapampi: albañil-electricista-plomero. Jiskt’asma kunamsa yatiqpacha jiwayaña ukat khuchhurpayaña. Qilqma jakanäwa mä alquilat utana, mä pueblona Pando tuqina janïra kutisinkasa aka La Paz ciudadaru. Jan kuna lurañ urasanakaxa jiwayanäwa tarujanaka ukat urinanaka. Uñjma mä video tituluni “kunamsa jiwatanaka jalanuqasma mä taruja mä tunka chillqtana”. Mayïr chilqtäka: jiphillanaka apsma ukhamat apañataki. Päyir chillqtäka: muytayma araxaru p’iqi. Kimsïr chillqta: kharintma niya q’urutanakaka ukharu niya mutukkama. Pusïr chilltäka: kumt’ayma taqi jiphillanakax mistxañpataki. Phisqhïr chillqta: khariqma lip’ichi uka pusi kayunakakäna. Mistunïwa mä publicidad uka Bolivian Estado Plurinacionalata. Suyt’atawa mä tunka segundos q’upt’añataki uka omitir arüka. Instalasma mä anuncios bloqueadora. Uñjma jichhakucha uka suxta chillqtäka: apsum uka q’urutanakapa urqukäta jan ukasti uka lecheka qachuchi ukaxa. Amuyma mä ritual religioso mä kuna jan wali sectata. Paqalqu chillqtäka: apsma sumjata lip’ichi: SUM-JA-TA. kimsaqalqu chillqtäka: khuchhutatma jikhani. Llatunka chillqtäka: apaqma p’iqi niya kunka k’uchuta. Tunkir chillqta: khuchhurma kayunaka uka muqunakak ukata. Niya uthaspawa janchi khathatiña. Videoxa tukusinïwa jach’a letranakampi: YOU ARE DONE!. Jiskt’asma kunarsasa jan ukasti kunamsa wila apaqapxi. Ukatxa jiwt’ayma celularama amuyasïna chhijunakama saratama. Sisma Sha ukaru jaytxatäwa qilqaña. Amuyma ukhamawa qilqañ lurañaxa. Ukatxa, jupaxa satmäwa jiqhatatapa video. Mayitäwa uñachayasïña, ukatxa janïwa wakt’ayatakayatäti.
Cuerpos perdidos
Mauricio Rodríguez Medrano
1.
Primero, elige un asesinato que no sea tan reciente. En lo posible, que apenas haya sido cubierto por Unitel o Red Uno o RTP. Lo complicarás cuando te des cuenta que tienes recuerdos vagos de él. Entonces, pregunta a la Shan sobre un video que te mostró hace dos años. El hombre que descuartizó a sus víctimas. Ella se obsesiona con ese tipo de crímenes. Luego tiene pesadillas durante varias noches seguidas. Te contará que sueña con mujeres que desaparecen en el altiplano o en las fronteras. Dile que estás escribiendo una crónica para una convocatoria titulada La más roja de las crónicas. En un principio, se hará a la dura porque apenas le prestaste atención. Dile que tienes treinta y ocho años, a pocos días de cumplir treinta y nueve, y que necesitas demostrarte que eres capaz de escribir crónica roja, aunque siempre fuiste un periodista de las páginas de cultura. Cuéntale que hacías reseñas de libros y películas que nadie leía, ni los libros ni las películas. Claro, ni tus reseñas. En algún momento, ella bajará la guardia, pero aún desconfiará. Entonces tendrás una oportunidad. Recuérdale que el video estaba divido en tres partes. Menciónale que era de TikTok. El narrador era la voz de Loquendo. Luego aparecía un meme de gatitos Me-perdonas. También salía el título “La Realidad”, con la tipografía de Harry Potter. La Shan te dirá que esa vez ni siquiera te interesó. Dile que ahora es diferente. Explícale que es un reto personal, como cuando Rocky se enfrentó a Iván Drago. Ella dirá que eres un exagerado. Remarcará: E-XA-GE-RA-DO. Te recordará que aquella vez te dormiste antes de que finalice la primera parte. Entonces, te arrodillarás frente a ella. Le abrazarás las piernas. Le besarás los pies. Dile que le darás lo que te pida. Te dirá: “Veamos Betty”. Respóndele que todo menos eso. Te dirá: “Betty o Pasión de gavilanes”. Dile que aún no estás tan desesperado. Entonces se negará a buscar el video. Este será tu comienzo.
2.
Procrastina. Mira tu muro de Instagram desde tu celular. Entretente con los videos de cocina asiática de @mokosakura. Aprende a preparar Tempura-Ramen-Soba-Udon-Takoyaki. Anota en un cuaderno con el rostro de Luis Miguel en la tapa: “¿Sobre qué escribes? ¿Por dónde empezar?”. La Shan te ignorará. Obvio, estará enojada. Mira videos sobre asesinatos en Bolivia. Lee noticias sobre la trata y tráfico de personas. Encuentra una colección de DVD del Telepolicial en el Marketplace. En los programas más antiguos, verás que alguien grabó a un grupo de personas que golpeaban a un hombre amarrado a un poste. Le rociarán kerosene. El cuerpo estará lleno de heridas abiertas como bocas. Oirás al hombre como si se riera bajito, luego fuerte, más fuerte. En realidad, serán gritos o mugidos, mientras las llamas lo consumen. Te dormirás con la televisión encendida. En tu sueño, te verás buscando el rostro del descuartizador en las noticias de los periódicos Extra o Gente. Los ojos. La boca. Las manos, pero será en vano. Anota: “El mejor maestro es el fracaso”. En un futuro, será tu mantra. Durante las siguientes semanas, te dejarás crecer la barba estilo periodista desempleado o freelance. Irás a la Feria 16 de julio, y en el sector de La Riel, cerca de plaza Ballivián, te ofrecerán películas piratas snuff. Te dirán que contienen asesinatos, torturas, suicidios, necrofilia e infanticidios filmados en Bolivia. El combo completo, más un VCD de Holocausto Caníbal o Caras de la muerte a elección. Piensa: “Me dará insomnio esta noche”. La Shan dirá que te olvidaste de ella. Le dirás que será solo un tiempo, pero sabes que no es cierto. La escritura para ti es un acto de supervivencia. Tu escape. Tu consuelo. El viernes de esa semana, te dirigirás al Monoblock de la UMSA. Ese día será el cierre de campaña del candidato a rector Oscar Heredia. La hemeroteca estará cerrada. Entonces, entrarás a un Internet llamado La cueva de Chun Li. Los dueños, que son unos coreanos, te saludarán con lo poco que saben en español: “Gracias por su compra, cabrón” o “Regrese pronto, cabrón”. Te sentarás en un asiento de minibús acondicionado como una silla gamer. Estarás rodeado de unos adolescentes con uniformes azules de colegio que jugarán LOL. En los otros asientos, habrá unas jóvenes vestidas con faldas tableadas y diminutas que mirarán unos videos de K-pop. BLACKPINK. Stray Kids. Red Velvet. Escribe en el Google: “Descuartizador”. Te saldrá una noticia antigua del periódico El Deber sobre un asesino llamado Rubén Omar Centellas Quevedo. Leerás que el hecho luctuoso había sucedido en la ciudad de Santa Cruz, en 2004. Anotarás en tu cuaderno: “Este es otro descuartizador”. Luego leerás que, en octubre de ese año, un vendedor de zumo halló los restos de un cuerpo en la esquina Nicanor Salvatierra. El cuerpo, que carecía de las extremidades superiores y la cabeza, pertenecía a la profesora Carmen Rosa Peña Villagómez. Te preguntarás qué materia impartía. Anotarás: “¿Estaba casada? ¿Tenía parientes? ¿Era feliz?”. Leerás que el vendedor dio aviso a la Policía. Al cabo de un rato, llegó una camioneta y uno de los policías preguntó al vendedor quién era el responsable. El vendedor se encogió de hombros. Imagínate al vendedor con manchas de sudor en su polera. La gorra sucia. El rostro con cicatrices de viruela o puchichi. Los dientes delanteros cariados. Las moscas a su alrededor. El otro policía dijo “Parece coto rellenaú con tripas” al ver el torso de Carmen Rosa. Luego arrestó al vendedor que permaneció ocho horas en celdas judiciales hasta que salió libre por falta de pruebas. La noticia continuará con el arresto del Rubén Omar Centellas Quevedo cuando encontraron en su heladera la cabeza de Carmen Rosa envuelta en una bolsa de plástico. Anota: “¿Nadie notó el olor de la descomposición?”. Pregúntate cómo la Policía dio con el descuartizador. Mira un video en YouTube en el que el fiscal Ángel Álvarez explica que primero citó a Centellas por sospecha de secuestro. Escribe: “Fue en busca de cobre y encontró oro”. Luego leerás en otra noticia que Centellas fue condenado a 30 años de cárcel sin derecho a indulto. Pero en 2005, Centellas y otros 27 delincuentes tomaron por asalto un camión de la Policía, desarmaron a cuatro guardias y derribaron las puertas del penal de Palmasola con el motorizado. Afuera, robaron otros vehículos y escaparon. Dispararon a los policías. También a varios civiles. Leerás que Centellas fue detenido otra vez y, por su alta peligrosidad, fue trasladado al penal de Chonchocoro, en Viacha. Por alguna razón que no se mencionará en la noticia, lo llevaron a San Pedro de forma temporal y, meses después, fue permanente. Piensa que no hay nada permanente en Bolivia. Luego de dieciséis años, un juez de apellido Alcón otorgó detención domiciliaria a Centellas. Este último dato, tómalo como una oportunidad. Haz un breve perfil de este juez corrupto. Lee que también liberó a un feminicida y violador en serie en la ciudad de La Paz condenado a 30 años. Mira sus fotografías en Google. Lleva gafas de miope. Tiene las manos enmanilladas. Está tranquilo. Impertérrito. Piensa en él como si fuera una metáfora de nuestra justicia.
3.
Haz un paréntesis. Pregúntate cuándo se modificó el Código Penal. Introduce un nuevo personaje que sea un abogado penalista o un estudiante de Derecho de la UMSA que maneje algo de latín o alguna lengua muerta. Uru chipaya. Yuracaré. Takana. Es importante que tenga algún conflicto, pero no fuerces nada. El periodismo trabaja con la realidad. Repítetelo cuando caigas en la tentación de hacer ficción. Por si acaso, haz una lista de posibles arquetipos: 1. Simba-Scar. 2. Luke Skywalker-Darth Vader. 3. Ed y Lorraine Warren-Demonio Valak. Frecuenta los bufetes de la Yanacocha para hablar con algún abogado. También los de la Ceja de El Alto o Cruce Viacha. La mayoría de abogados te negará la entrevista, pero no te rindas o renuncies. Escucha The Final Countdown, mientras cruzas la pasarela e ingresas a la calle 2. Recibe un volante impreso en dos colores, con la imagen de David Castro. Tendrá escrito en letras mayúsculas CASTRO & ASOCIADOS y AMPLIFICACIÓN PARA TODA CLASE DE EVENTOS. Marca el número de contacto. Te atenderá alguien con una voz ronca. Pregúntale dónde queda su oficina. La voz te dirá que toda consulta se paga. Dile que apenas tienes cincuenta bolivianos. Te dirá: “Lo charlaremos in situ”, y te dará la dirección de su bufete. Calle Figueroa, Galería Señor de Mayo. El bufete estará en un edificio con galerías de venta de ropa usada. En el último piso, funcionará una sala de cine porno. Ex cine Murillo. Ex cine Papillón. Leerás la cartelera 3×1 con letras fosforescentes: PAPRIKA-SUCIAS-Y-DUCHADAS-TABOO. Llamarás otra vez al número de contacto. La voz te dirá que el bufete está en el tercer piso. Dirígete a una oficina con una puerta pintada de rosado. Te recibirá un sujeto enfundado en una camisa negra, abotonada hasta el pecho. Vestirá un traje beige holgado. Usará unos anillos de oro en las dos manos. Pensarás que es un proxeneta. Pregúntale si habla latín, para entrar en confianza. Por ejemplo, Amoto quaeramus serie ludo, del buen Horacio. El sujeto te mirará con una cara de Poker Face. Te dirá que es abogado, pero no lingüista. Entonces, dile que estás haciendo una investigación sobre las reformas del Código Penal. Te dirá que la mayoría de reformas fueron hechas por Banzer. Abusus non tollit usum. Pregúntale si puedes grabar la entrevista o hacer anotaciones. Te dirá que prefiere que anotes con la condición de que no utilices su nombre. Empieza con la primera pregunta escrita en tu cuaderno: “¿Qué reformas se hicieron en la época de Banzer?”. El abogado te explicará que Banzer adaptó el Código Penal a su dictadura. Te dirá que restauró la pena capital para ciertos delitos. Anota para preguntar después: “¿Qué ciertos delitos?”. Te dirá que el último condenado a muerte fue Melquiades Suxo Quispe. Luego leerás en una publicación de Facebook que este individuo había violado, torturado y asesinado a una niña de cuatro años. Lo hizo en 1972. El abogado te dirá que la reforma se hizo en marzo de 1973. Encuentra una especie de crónica sobre el último condenado a muerte en Bolivia. Lee que Melquiades Suxo Quispe trabajaba como recolector de arena en Chuquiaguillo. Tenía 54 años. También lee que el cuerpo de la niña, que respondía al nombre de María Cristina, fue encontrado cerca de la ex tranca de Kalajahuira. En esa noticia, un forense, un tal Emilio Guachalla, practicó la necropsia e informó a las autoridades judiciales que la niña murió por un shock traumático crónico múltiple. Anota: “Tenía marcas de hebillas de correa y mordeduras de dos diferentes dentaduras en el cuerpo”. El abogado te dirá que Melquiades Suxo Quispe fue fusilado en agosto de 1973. Quid pro quo. En un blog, encontrarás otra versión sobre el crimen de Melquiades Suxo Quispe. Primero leerás un epígrafe de un cuento de Jorge Luis Borges: “No una cosa, todas las cosas que la tradición atribuye a Judas Iscariote son falsas (De Quincey, 1857)”. En ese texto, un periodista encontrará a una de las hijas de Suxo en una casa de adobe en Viacha. Tendrá artritis en las manos. Una catarata en el ojo izquierdo. Pedirá que su nombre se mantenga en reserva. La hija dirá que en realidad un inquilino fue quien violó a la niña. Leerás que los hijos de Suxo fueron obligados a dormir junto a los cadáveres de la morgue del Hospital de Clínicas, mientras unos paramilitares torturaban a su padre. Luego, arrastraron a Suxo hasta las celdas de la Dirección de Orden Político, en la actual Gobernación. Leerás que Melquiades Suxo Quispe fue obligado a firmar unos papeles en que reconocía su culpabilidad. Anota: “Era analfabeto”. También leerás que tenía disfunción eréctil certificada. El día de su ejecución, bebió una botella de singani marca Tres Estrellas. La hija dirá que su padre fue un chivo expiatorio. Lo fusilaron con cinco proyectiles de guerra y cinco de fogueo. Las balas se alojaron en la frente y en el tórax. Luego, un comandante le dio el tiro de gracia en la cabeza, y Melquiades expulsó sangre de la boca por la fuerza del impacto. Ese día, también ejecutaron en secreto a otras cinco personas. López Carlos Alfonso. Plaza Astrona Cancio. Medrano Amita Basilio. Ortega Hinojosa Enrique. Rutilo Artes Graciela. Historia vitae magistra. El abogado te dirá que en la época de Banzer la pena de muerte se restableció para los delitos de asesinato, parricidio, traición a la patria, el terrorismo y los actos de guerrilla. Anota: “Homo homini lupus”.
4.
Lee otra vez a Truman Capote. Norman Mailer. Tom Wolfe. Gay Talese. Ryszard Kapuściński. Hazte militante de Rodolfo Walsh. Baja de una página pirata los cómics de Joe Sacco sobre la Franja de Gaza o la Guerra de Bosnia. Imprímelos en La cueva de Chun Li a diez centavos la hoja. Pídele perdón a la Shan. Prométele que verás Betty cuando contraten Magis TV a fin de mes. Ella te mirará con el rostro compungido. Hará un pucherito con sus labios. Dile que le ayudarás en sus clases de aimara. La Shan empezará a llorar. También te pedirá perdón. Te dirá que sin querer borró el caché de su TikTok. Enfatizará: ¡TO-DO-EL-CA-CHÉ! Dile que no es importante. Hazla sentir bien, aunque por dentro estés angustiado. Abrázala con fuerza y bésala. Piensa en ese meme de la viejita del Titanic: “Ahora solo existe en mi memoria”. Luego, deja que pasen algunos días. Cierra los ojos e imagina todo el camino que has recorrido. Ve a la Cinemateca con la Shan. Invítala. Compra entradas para Monster. Luego de la función, anota en tu cuaderno: “Hirokazu Koreeda senpai”. Subraya la palabra “senpai”. Escribe: “Yo aún soy un kōhai”. Mira en tu calendario que la fecha de cierre de la convocatoria estará cerca. Entonces, instala TikTok en tu celular antes de darte por vencido. Luego escribe en su buscador: “Descuartizador en la ciudad de La Paz”. Encontrarás un video en dos partes sobre un tipo llamado Clemente Néstor Choque Condori. Anota: “El nombre es un chiste macabro”. Una presentadora dirá que esto ocurrió en abril de 2015, en la Garita de Lima, más o menos a la una de la madrugada. Investiga más a fondo. En una noticia antigua del periódico Extra, leerás que un hombre ingresó al Retén Policial de la plazuela de la Garita de Lima con el rostro manchado de sangre. Verás un calendario del 2015. Te darás cuenta que este hecho sucedió en un Domingo de Resurrección. Leerás que el hombre cubría parte de su rostro con su chaqueta. También estaba manchada de sangre y olía a orina. La presentadora dirá que uno de los policías que hacía turno le pidió que descubriera su rostro. El otro policía dijo que le faltaba una oreja. Recordarás el capítulo 18, versículo 10, según San Juan: “Simón Pedro sacó su espada y le cortó la oreja derecha a Malco, uno de los sirvientes del jefe de los sacerdotes”. Pensarás que fue un crimen religioso. Leerás que el hombre dijo que los culpables eran unos pandilleros. El policía preguntó si lo violaron en alguno de sus siete agujeros. El hombre dijo: “Negativo”. La presentadora dirá que los policías rastrillaron la zona con la ayuda de la Patrulla de Ayuda y Cooperación (PAC). Encontraron un grupo conformado por dos mayores de edad y tres menores que consumían bebidas alcohólicas en unas botellas PET. En otra noticia, leerás que el grupo fue interceptado entre la calle Nataniel Aguirre y Juan Granier, donde hay una docena de locales para fiestas de comparsas del Gran Poder o prestes o bodas o graduaciones o Cabos de Año. El policía que había recibido la denuncia pidió a un joven de polera azul qua abriera su bolso. En un principio, el joven se negó. En ese instante, terminará la primera parte del video. Encontrarás la segunda parte en otra cuenta de TikTok. En ese video, otra presentadora dirá que el joven abrió el bolso de mala gana. Murmuraba o rezaba a un ser invisible que reptaba en la avenida a esas horas de la madrugada. Entonces, el policía vio una cabeza, unos brazos envueltos en bolsas negras. Preguntó: “¿Es un maniquí? ¿Es una muñeca inflable?”. La presentadora dirá que detuvieron de inmediato al grupo de jóvenes. La cabeza y los miembros pertenecían a David Zambrana Gutiérrez. Choque lo había invitado a consumir bebidas alcohólicas en su habitación ubicada en la zona Las Delicias. Luego lo atacó con un hacha. En la necropsia, se observó que Zambrana había recobrado la conciencia mientras era degollado. Haz una semblanza de Clemente Choque Condori. Empieza con su profesión: albañil-electricista-plomero. Pregúntate cómo aprendió a descuartizar. Escribe que vivía en un cuarto alquilado, en un pueblo de Pando antes de regresar a la ciudad de La Paz. En su tiempo libre, cazaba ciervos y urinas. Mira un video en Vimeo titulado “Cómo descuartizar un ciervo en 10 pasos”. Paso uno: Destrípelo para transportarlo. Paso dos: Gírelo boca arriba. Paso tres: Haga un corte justo por encima de los genitales hasta la caja torácica. Paso cuatro: Voltéelo de costado para que las tripas se derramen por completo. Paso cinco: Corte la piel alrededor de las cuatro patas. Te saldrá una publicidad del Estado Plurinacional de Bolivia. Tendrás que esperar diez segundos antes de cliquear la palabra “Omitir”. Instala un bloqueador de anuncios. Mira, por fin, el paso seis: Retire los genitales de un macho o el saco de leche si es una cierva. Piensa en un ritual religioso de alguna secta destructiva. Paso siete: Desóllelo con lentitud: LEN-TI-TUD. Paso ocho: Corte el lomo. Paso nueve: Retire la cabeza desde la base del cuello. Paso diez: Corte las extremidades a través de las articulaciones. Es probable que haya espasmos musculares. El video terminará con unas palabras en mayúsculas: YOU ARE DONE! Pregúntate en qué momento o cómo se deshicieron de la sangre. Luego apaga tu celular con la sensación de haber transitado por el infierno. Dile a la Shan que renuncias a escribir. Piensa que ese es el ciclo del proceso de escritura. Entonces, ella te dirá que encontró el video. Le pedirás que te lo muestre, pero aún no estarás preparado.