Blog Post

News > Muxsa Aru > Rosario Aquím – Yungas thakhi / Kuñtu

Rosario Aquím – Yungas thakhi / Kuñtu

Autora: Rosario Aquím 
Traducción al aymara: Calixta Choque Churata

Uka qullu jilstata makati pataru, uñasiwa ükha lawat lurata kurusanaka. Niya 40 tunkata niya 50 tunkakama tumbanaka, qutuki lip’katata mä laqhäna; mä mallqa niya 600 metros manqhakama. Uñkatasipana jiqhatasiwa qhana kusiskaña irananaka chhaqhaski khuri ch’uxña azul, uñta purki ukakama jayp’una, uka jan sutin kurusanakaxa tantiyasiwa kuna jan wali laq’unakaru amparanakapasa jist’arata, kuna qhisphiyanaksa maykapxaspa ukhama. Ukatxa uka wali uñt’at thakhinxa “jiwañ thakhinxa”,  jiqhatayki ciudad La Pasampi Coroicumpi, ina ukhamanakakiwa, mä amta jan historiani, ch’usa sepulturanaka, jan panqaraninaka, jan  testigunakani.

Uka jaqinakaxa jiwapxanawa kunarsatixa jiwkatana Cristuxa, inasa kuna amtanichi kunatixa aka thakhixa luratatapawa wilampi, jump’impi, jachampi waranqa waranqanakawa Paraguay prisionirunakampi, Guerra del Chaco ukakipäna. Ukatxay pataka pataka jakañ wiranaka jaqtatachitpaxa warankhanakapana.

– Nayaxa sismawa jan viajamti, kunatixa uka ruxa sagraduchixaya. Ukuruxa Jesusaruwa kumpañt’aña calvariyuparu. Invitayasmawa Villa Armoniaru, ukhamata panpaxa sarasnana Señor de la Sentencia marcata estacionanakapa. Uka Cristo milagro luriri, lurkana escultor Felipe Morales Nieto Sevillan qamiri, wiñayataki maderat lurata, jan kamachkiri, ñachantata, uka chaqanpuni, kunarsatixa mä sanedrita judío liyt’ana sentenciapa.

Ukatxa, jumaxa, janiwa ist’istati, janipiniwa ist’iriktati kuna iwxsa, churkayatma aka awichuxa.

Autuxa sartawiyanawa La Pasata, Carmen Pampa tuqiru. Mä asiruru uñtata thakhiwa sarantäna qullunakäma, saraskanawa sumjata quqa qullu taypinakama, mawk’i tanthaptasa, niya Yungas manqharu mantaskasina. Yungasaxa uñt’atawa mä ch’arana manqhajama, urpuntata ukhamaraki wali jalluni, kawkhantixa junthaptasipxi ch’uxña irananaka warankhanakampi, ukhamaraki quqa ch’amakhanakampi, kunamatix mä jan uñt’at pintir jaqixa luräna uka Cordillera Oriental Los Andes tuqita ukatxa past’ayana khaysa cuenca de Amazonia tuqiru.

Thakhixa k’ullk’uptiwa ukataqi, yaqhip chaqanakaxä uñtasiwa balconcillunakaru wayllunk’iskirinakaru uka urpu ch’amakt’atanakana, kawkhantixa phaxchantanaka jawiranaka saraqi qullunakata, saraqi chhankt’asa lajatanaka  uka thanqha uma amparanakapampi, kawkittï umapki ch’iyara helechonaka ukhamaraki Orquídianaka, uñstanita jaya uraqi manqhita, ukatxa imantasi asxarasisa uka qala manqhinakana.

Autuxa past’awiyiwa qhuthutt’asisa, qulluru lip’katasa, ukatxa sinti k’ullk’unakakanxa, kawkhantixa Yungasan liyipaxa saraski, ch’iqa tuqiruwa sarti aynachat jutkchi ukaxa, jichhaxa sarakchi araxata ukaxa wakt’iwa warankha tuqiru. Janiwa khithisa mawk’a chhaqtayaskaspati, kunarsatixa sarata mä awtjata jach’a lakjama laqhäru, janira mawk’an puriñjamawa jan waliru. Ukxarusti janiw ukakikiti, uka link’u link’unaka imantasirjamanakawa anati,  ukatxa sapa muytana “supaya thakhixa” suyiwa jan yatiyasa.

Autuxa jiqhatasiwa, janir maratuna jaqha apuratampi; jitkatasina sayt’asi warankha laqharu, niyasa ukuruxa janiwa jiwañaxa vacacionankanti. Uka jatupa sartasiri chuferaxa autu jank’akiwa tuqtayi, jan munkasina jach’a bus ukaru nukti thiyaru, janir maratun jaqhunti pachpa jan wali manqhiru. Muyumpi, muyumpi, muyumpiwa; ukhama sarasinxa, mä taykaxa ventanata jaqsu wawaparu jiwaña yatisina, ch’umi taypiru.

Autuxa qurumiskakinawa 600 metros manqhikama. Janiwa niya maynisa jakkirixa uthanti 50 pasajirunakapata, uka jaqtat ch’umi taypiru wawakiwa jakana.

– Nayaxa sistwa jan viajamti, uka thakhixa supayankiwa sasina, jani puriyamti jan waliru distunuma. Nayaxa sismawa jan saramti, uka uruxa sagraduwa.

Uka tumbanakaxa ch’usakiwa, uka urpu ch’amakhana, uka kurusanakaxa janiwa sutinakanikiti, ajanunakapaxä tukusxiwa laq’aru.

– Sarsmawa thaqhiri murgueru, uka cuerpunaka qutuna, ukatxa janiwa ukankayatati ¡Janiw nayaxa siristi kunatsa ukhama jan uthiti ma suma uñaqata jiwatanakasaxa! Willtata ch’uñula pamparu, q’alalunakaki jan kunampi tapt’ata. Janiw kunaxapxisa, chuymasana, tumba ch’amakhat sipansa! Ukatxa sartwa thaqhiri wawamaru, ukatwa tijta jumakaru, ukatxa janiwa jiqhatti sutima, janiwa ajanuma tantiyxti, ukatxa janiwa sisxsmati jikisiñkama. Ukatxa sapuruwa watjtasta aka ch’amakha utana, amayusina uka llakixa phuqhaki akana. Ukata aka luzaxä nayra ch’amakt’ayaña munitu, ukatxa aka jakirinakaxä qariyapxitu, phixtupxitu risunakapampi, ukatxa janiwa siristi Señor de la Senteciati jan ukasti Cristu milagro luriricha, qhisphiytma accidentita, ukatxa ukampisktacha gloriapana, jan ukastï taqi aka jiwatanaka velapkitu sapa aruma, amayuxankakichä, uñasinipki urunakaxäna, jan walt’ayapxiti ch’akhanakaxaru.

Anqaxäna wayraxa wayri amuki acerakama. Ukatxa ch’iyara olivo urpuxa wasitata purxati awichun qarit nayranakaru, ukatxa enfermeraxa chhaxrsi plateado ñak’utapa, khaya warankhana “jiwaña thakhina”, uka wasa tumbanakakana, jiliwa ch’iyara orquídeanaka, ukatxa mä qala ch’akhuntatanxa jan asxariri warankharu, sapxiwa jaqixa uñjata Cristo Milagrusuna juch’usa ukhamaraki llakita ajanupa, ukasti Señor de la Sentencia.

Camino a Yungas

Autora: Rosario Aquím

En la cumbre escapada que se eleva hacia la altura, se divisa un puñado de cruces de madera. Unas 40 o 50 tumbas apiñadas se aferran sobre el borde de un precipicio; una garganta profunda de más de 600 metros. Contra las iluminadas serranías que cabalgan alegres hacia el horizonte verde-azulado de la tarde, las cruces anónimas semejan fantasmas ansiosos de brazos extendidos que imploran clemencia. Y, a la vera del famoso “camino de la muerte”, que une la ciudad de La Paz con el poblado de Coroico, son apenas la evocación, el símbolo sin historia de sepulturas vacías, sin flores y sin testigos.

Estas personas murieron, el día que murió Cristo, quizá tenga algún sentido, el hecho de que esta ruta, fue construida con sangre, sudor y lágrimas de miles de prisioneros paraguayos, durante la guerra del Chaco. De ahí, que cientos de vidas se queden entre sus riscos.

—Yo te dije que no viajes, porque ese día es sagrado. Ese día se acompaña a Jesús en su calvario. Te invité a Villa Armonía, para que juntas, recorriéramos las estaciones marcadas del Señor de la Sentencia. Ese Cristo milagroso que el escultor sevillano Felipe Morales Nieto eternizara en madera, indefenso y maniatado, en el momento preciso, en que un sanedrita judío, le leía su sentencia. Pero, tú, no me escuchaste, nunca escuchaste el consejo, que te dio esta pobre vieja.

El bus partió de La Paz, con destino a Carmen Pampa. Una serpiente de asfalto se desliza entre montañas, va descendiendo sin prisa entre los cerros boscosos, estrechándose poco a poco, conforme se va internando en la espesura del Yungas. Los Yungas, es una región que se caracteriza, por ser una zona húmeda, con niebla y abundante lluvia, donde se mezclan verdes laderas, precipicios y una exuberante vegetación, que como un extraño pintor, va delineando inconsciente, el paso tan radical de la cordillera oriental de los Andes hacia la cuenca amazónica.

La ruta se estrecha tanto, que hay lugares tan angostos, que semejan balconcillos columpiándose en el aire, en el neblinoso abismo, donde cascadas y ríos, se descuelgan desde el cerro y pasan acariciando las grietas, con sus torpes manos de agua, de la que beben sedientos helechos y orquídeas negras, que nacen desde lo profundo de la tierra, que se oculta temerosa entre las piedras.

El bus pasa ronroneando, bien pegadito al cerro, y en las partes más angostas, donde rige la ley de los Yungas, se apea hacia la izquierda si es que viene subiendo, y si es que viene bajando, le toca al borde del acantilado. Ni como se distraiga nadie, porque cuando vas al borde de una enorme boca hambrienta, te arriesgas a la fatalidad que trae cualquier descuido. Y por si eso fuera poco, las curvas y contra curvas juegan al escondite, y a la vuelta de cada codo “el diablo de los caminos” asecha sin previo aviso.

El bus, se encuentra de pronto, con otro que lleva prisa; se arrincona, se acomoda, sobre el borde del despeñadero, pero la muerte ese día, no estaba de vacaciones. El apresurado chofer acelera, y sin querer, empuja al bus de la orilla, y en menos de un santiamén, lo manda hacia el mismo infierno. Rueda, rueda y rueda; pero en su incesante caída, una madre desesperada, que sabe que va a morir, rompe el vidrio de la ventana, y en un segundo de lucidez, lanza su niño hacia fuera, entre el enmarañado follaje. El carro sigue cayendo 600 metros al fondo. No quedan sobrevivientes, de los 50 viajeros, solo el niño que cayó, en los brazos de la arboleda.

—Yo te dije que no viajes, que ese camino es del diablo, que no arriesgues tu destino. Yo te dije que no vayas, que ese es un día sagrado.

Las tumbas están vacías, entre la densa neblina, las cruces no tienen nombres, los rostros se han vuelto polvo.

—Y fui a buscarte a la morgue, entre una montaña de cuerpos, pero no estabas allí. ¡Yo no puedo comprender, porque tanta desconsideración con nuestros muertos! Tirados sobre el suelo frío, desnudos y sin cobijo. Se vuelven nada, más pronto en nuestro corazón, que en la oscuridad de la tumba! Y fui a buscar a tu hijo y, corrí tras de tu espectro, pero no encontré tu nombre, no reconocí tu rostro, no pude, decirte, adiós. Y cada día despierto, en este cuarto sombrío, sintiendo que la pesadilla, se apropia de la realidad, y esta luz que me enceguece, y estos seres que me agobian, me confunden con sus rezos, y no puedo distinguir, si el Señor de la Sentencia, ese Cristo milagroso, te salvó del accidente, si te tiene allí en su gloría, o si todos estos muertos que me velan cada noche, son creaturas de mi mente, que aparecen en mis días, atormentando mis huesos.

Afuera la brisa corre por la silenciosa acera. Y mientras la nube espesa del olvido vuelve a caer sobre los ojos cansados de la abuela, y la enfermera le peina su plateada cabellera, allá en el risco empinado, del “camino de la muerte”, sobre las tumbas desiertas, han crecido orquídeas negras y, sobre una piedra incrustada que desafía el abismo, dice la gente que ha visto, el rostro pálido y triste de ese Cristo Milagro, el Señor de la Sentencia.

error

Te gusta lo que ves?, suscribete a nuestras redes para mantenerte siempre informado

YouTube
Instagram
WhatsApp
Verificado por MonsterInsights